Dzieci zdolne

Materiał montessoriański sprawdza się w pracy z dziećmi uzdolnionymi, sprzyja odkrywaniu mocnych stron dziecka. Swobodna praca daje możliwość indywidualizacji i zróżnicowania procesu nauczania.

W ramach sympozjum „Zdolność dziecka w aspekcie pedagogiki Montessori” odbywającym się w Linz w 2006 roku, podejmowano zagadnienia dotyczące szans rozwojowych dzieci przedszkolnych przez etapy szkolnej kariery ucznia. Poruszane były między innymi zagadnienia uczenia zindywidualizowanego, postrzeganie etapu przedszkolnego jako okres podnoszenia zdolności dziecka.

Dzieci niepełnosprawne

Teoria Marii Montessori, stosowana w pracy z dziećmi o prawidłowym rozwoju intelektualnym, równie dobrze sprawdza się w pracy z dziećmi z niepełnosprawnością intelektualną. Maria Montessori pisała: „miałam przeczucie, że sprawa niedorozwiniętych jest natury bardziej pedagogicznej niż medycznej”. Maria Montessori zauważyła, że dzieci niepełnosprawne posiadają potrzebę niezależności, samodzielności, komunikacji, poruszania się, życia w grupie społecznej, wolnego wyboru i są zdolne do sterowania własnym działaniem, samomotywowaniem, samozdyscyplinowaniem, samouczeniem się. 

Rzetelna i wnikliwa obserwacja każdego dziecka rozpoczyna się już od pierwszych dni pobytu dziecka w środowisku przedszkolnym. Jest to wstępna diagnoza dziecka we wszystkich obszarach rozwojowych, a zapis jej wyników dokonuje się w specjalnych arkuszach diagnostycznych. Pozwala to nauczycielkom ukierunkować i stymulować prace dziecka.

Przygotowane otoczenie

Do przygotowanego otoczenia należą :

• budynek przedszkolny
• sprzęty znajdujące się w nim
• materiał rozwojowy oraz inne pomoce dydaktyczne wspierające rozwój dziecka
• osoba nauczyciela

Rozwój społeczny

Rozwój społeczny dziecka dokonuje się mieszanej wiekowo grupie. Według Montessori, heterogeniczna wiekowo grupa społeczna bardziej odpowiada realiom świata zewnętrznego, jest naturalną stymulacją sytuacji rodzinnej, umożliwia codzienną konfrontację z kolegami młodszymi i starszymi. Korzyści wynikające z takiej organizacji przedsięwzięć wychowawczych to stworzenie dziecku szansy udzielani się, przyjmowanie pomocy, doznawania opieki, ale też dostrzeganie potrzebującego.

Formy pracy

Formy pracy montessoriańskiej

• szacunek i uznanie praw dziecka do swobody, nie naruszającej praw innych,
• wspomaganie rozwoju dziecka przez rozwijanie jego samodzielności w codziennym życiu i badaniu świata,
• zachowanie logicznej kolejności działań pedagogicznych: indywidualna praca z dzieckiem nigdy nie jest mu narzucana i poprzedzana jest wnikliwą obserwacją,
• współpraca z rodzicami, naturalnymi sprzymierzeńcami w naszych poszukiwaniach.

Materiał rozwojowy

Materiał dydaktyczny tworzy logicznie uporządkowaną całość programową. Umożliwia wyjście w uczeniu się dziecka od doświadczenia i poznania zmysłowego, służy nie tylko rozwojowi intelektu, ale kształceniu całej osobowości. Swoje materiały Maria Montessori nazywała również „zmaterializowaną abstrakcją”, ponieważ służą temu by abstrakcyjne procesy stawały się namacalne. 

Materiały montessoriański uwzględniają stopień rozwoju dziecka, odpowiadają danej wrażliwej fazie oraz samej logice rzeczy tak, aby dziecko ucząc się mogło ogarnąć większe sekwencje poznawcze. Oddziaływają całościowo, zwłaszcza angażują zmysły i pobudzają ruch. Budzą poczucie estetyczne, motywację, ciekawość i zainteresowania, przez co wyzwalają różne formy aktywności.

Zasady pedagogiczno - dydaktyczne (2)

Zasady pedagogiczne i dydaktyczne Marii Montessori można zawrzeć w słowach:

• aktywizacja, której celem jest samodzielna praca własna dzieci, przede wszystkim przez swobodny wybór materiału, z przez to zadań poznawczych i przez swobodę wyboru miejsca w sali i między klasami w imię swobody uczenia się na różnych poziomach i stopniach kształcenia, uczenia się wzajemnie w grupach mieszanych rocznikowo,
• ograniczanie ingerencji, czyli pomaganie dziecku tylko na tyle by samo mogło pracować dalej albo pomaganie mu tylko wtedy, gdy o to poprosi,
• indywidualizowanie,
• uwzględnianie potrzeb fizycznych, psychicznych i fizjologicznych,
• uzmysławianie, głównie przez przybliżanie zmysłom,
• respektowanie osobowej głębi wewnętrznej, prawo dziecka do tajemnicy.

Zasady uczenia się

Zasady uczenia się ucznia:

• małe systematycznie nadbudowywane kroki poznawcze,
• wewnętrzna motywacja (budzenie zainteresowań i nawiązywanie do zainteresowań),
• indywidualne tempo uczenia się,
• wariancja i powtórzenia.

Zasady pedagogiczno - dydaktyczne

Zasady pedagogiczno-dydaktyczne zostały sformułowane przez Marię Montessori na podstawie obserwacji dzieci, wynikają z naturalnych skłonności. Są to:

• indywidualizacja,
• samodzielność,
• samokontrola,
• wolny wybór materiału rozwojowego,
• wolny wybór miejsca i czasu pracy,
• stopniowania trudności,
• ograniczenie,
• ład i porządek.

Nowy nauczyciel

Nauczyciela obowiązują zasady pedagogiczne z nich wynikające, takie jak: kochać dziecko, wpływać motywująco i zachęcająco, dawać pomoc w dochodzeniu do samodzielności, być autorytetem fachowym i osobistym, obserwować dziecko z naukową ścisłością, pogłębiać wiedzę naukową na temat dziecka i stale się doskonalić, chcieć i umieć wciąż na nowo kształtować otoczenie dziecka, odpowiednio do zainteresowań małego człowieka i wymagań życia, zapewnić spokój i porządek – warunki niezbędne do zaistnienia polaryzacji uwagi, kierować i wychowywać pośrednio, zawsze umożliwić dziecku swobodny wybór zajęcia.

Przykazania nauczyciela

Co powinni aktywnie robić nauczyciele gotowi doskonalić swą służbę wobec rozwijającego się człowieka, w miejscu, gdzie zostało stworzone odpowiednie dla dziecka otoczenie?

1. Nauczyciel ma przede wszystkim zadbać o ład i porządek wśród przedmiotów, dokładnie sprzątać otoczenie, troszczyć się o nie, tak by wyglądało czysto i schludnie; ma usuwać skutki używania przedmiotów: załatać, wyreperować, odmalować; ma też pamiętać o wychowawczej roli ozdób i dekoracji.

2. Musi nauczyć dzieci z korzystania z przedmiotów, dokładnie pokazać jak przebiega ćwiczenie codziennych praktycznych umiejętności życiowych; ma to zrobić serdecznie i starannie, tak aby dziecko mogło wybrać dowolny przedmiot z otoczenia i umiało zrobić z niego użytek.

Ćwiczenia ciszy

Ćwiczenia ciszy (lekcje ciszy) wynikają z zasad współżycia w grupie, a jej podstawy zostały stworzone przez Montessori. Było to możliwe dzięki wnikliwej obserwacji zachowań dzieci. Przedstawiła ona niemowlę jako „nauczyciela” dzieci w przedszkolu. Opisuje to w ten sposób: „Pewnego dnia w podwórzu Casa dei Bambini widziałam matkę z czteromiesięcznym niemowlęciem. […] Niemowlę nakarmione i ciche, wydawało się usposobieniem spokoju. Wzięłam je na ręce i pozostało ciche i bez ruchu. […] Wszedłszy do klasy, siadłam naprzeciwko uczniów nie, jak zwykle, na jednym z ich niskich krzesełek, lecz na wysokim krześle. Usiadłam uroczyście. Dzieci patrzyły na małą z mieszaniną czułości i radości; jeszcze nie wymówili ani słowa. Powiedziałam im: „Oto mała nauczycielka”.

Przygotowane otoczenie

Otoczenie to „zbiór wszystkich przedmiotów, wśród których dziecko swobodnie może dokonywać wyboru i korzystać z nich tak, jak chce, zgodnie ze swoimi skłonnościami i potrzebą aktywności.” To sala podzielona na kąciki zajęć i zadań poznawczych wyposażone w zestaw uporządkowanych pomocy. W przedszkolu Montessori wszystkie sprzęty – krzesła, stoły, szafki, naczynia do jedzenia, umywalki, toalety – są odpowiedniej wielkości i mają odkreślony ciężar dopasowane do siły i umiejętności dziecka. Dostosowane są również do możliwości percepcyjnych dziecka w wieku przedszkolnym. Tak przygotowane otoczenie jest przyjaznym dziecku miejscem jego pobytu.

System swobody

System swobody opiera się na zasadzie wychowawczej Marii Montessori „Dawać tyle ile to możliwe, a ograniczać tyle ile to konieczne”. Zasadzie bez przymusu, rygoru, unieruchamiania i uciszania dziecka. „Ucząc się poruszać, nie zaś pozostawać w spokoju, dziecko przygotowuje się do życia, a nie do szkoły. Przyzwyczaja się ono do poprawnego zachowania się” – pisze Maria Montessori.

Ze swobodą łączy się ruch. Dziecko dla prawidłowego rozwoju powinno mieć przestrzeń do samorzutnych zachowań bez narzucania woli nauczyciela. Swobodna praca daje możliwość indywidualizacji i zróżnicowania procesu nauczania.

Normalizacja

Nadrzędnym celem wychowania jest personalizacja oraz socjalizacja. Maria Montessori uważała, że tylko poprzez wolny wybór dziecko może ujawnić swoją istotę, swoje zainteresowania, uzdolnienie i kreatywność, rozwinąć i poznać samego siebie. Dzięki wolnemu wyborowi przedmiotu, włącznie ze swobodą przemieszczania się, wolności komunikacji oraz nieograniczonemu czasowi, co ma miejsce w systemie swobody, dziecko może dojść do stanu normalnego, czyli normalizacji. 

Fazy wrażliwości

Maria Montessori podkreśla, by wychowywać zgodnie z poziomem rozwoju, w którym znajduje się dziecko, mówiąc: „Dziecko wydaje się posłuszne narzuconemu mu przez naturę, ścisłemu programowi”. Dziecko jest architektem człowieczeństwa, posiada wrodzoną aktywność, siłę rozwojową, energię witalną co prowadzi do rozwoju.

Absorbujący umysł

Absorbujący umysł zwany jest również absorbującą psychiką, występuje między trzecim a szóstym rokiem życia. Wyraża się poprzez umysłowość „nieświadomą […] mającą moc twórczą, […] buduje nie wysiłkiem woli, lecz pod kierunkiem wewnętrznych uwrażliwień”. Wrażenia odbierane z otoczenia i przyswojone nieświadomie oraz bez wysiłku stają się cechą charakterystyczną danego dziecka. Pozwala na rejestrowanie w podświadomości wszystkich informacji docierających z otoczenia, tworząc w ten sposób predyspozycje dziecka na poziomie intelektu.

Polaryzacja uwagi

Montessori była pierwszą osobą, która to odkryła zjawisko polaryzacji uwagi, od jej nazwiska nazywano ją „fenomenem Montessori”. To zjawisko głębokiego i długotrwałego zainteresowania jedną czynnością lub jednym przedmiotem, skłaniającym do głębokiego wnikania w ich istotę, długotrwałego przy nich pozostawania, wielokrotnego do nich powracania. Można rozumieć polaryzację uwagi jako aktywne rozumienie, które może nastąpić nieoczekiwanie lub w mniej widoczny sposób. Dzięki niej dziecko potrafi pracować w sposób zdyscyplinowany, poważnie, przeżywając jednocześnie radość i czerpiąc satysfakcję z efektów własnych działań.

Okresy rozwoju

Maria Montessori wyróżnia trzy okresy rozwoju ze względu na zmiany w aspekcie psychicznym. Pierwszy z nich trawa od narodzin do szóstego roku życia. Dzieli się na dwa podokresy po trzy lata każdy. Do trzeciego roku życia dziecko ma umysłowość, która jest niedostępna dla dorosłego, dziecko chłonie bodźce ze świata w sposób nieświadomy, bierny później, aż do zakończenia pierwszego okresu, umysłowość dziecka staje się podatna na wpływy dorosłych, proces chłonności jest świadomy, zależny od woli dziecka.

Wychowanie

Przewodnią myślą pedagogiki montessoriańskiej jest prośba, z jaką zwróciło się dziecko do twórczyni metody, która brzmiała: „Pomóż mi zrobić to samemu”. Ta wypowiedź dziecka jest kwintesencją całej metody. Zadaniem wychowania jest rozwój sił psychicznych tkwiących w człowieku rozpoczynając już od momentu jego narodzin. Umysł dziecka jest samodzielny, nie potrzeba mu lekcji, ma zdolność do absorbowania wiedzy i samodzielnego kształtowania siebie, daje podstawy do wytworzenia się podstaw tożsamości człowieka. Dokonuje się to poprzez umożliwienie dziecku wykorzystywanie zasobów umysłu absorbującego, w specjalnie przygotowanym otoczeniu.

Nowe wychowanie

Pedagogika Marii Montessori jest inicjatywą mającą na celu odnowienie rozumienia wychowania. Wyrosła na fali wzrastającej krytyki harbartowskiej „szkoły tradycyjnej” z jej „formalizmem dydaktycznym i z rygoryzmem wychowawczym, intelektualistyczną jednostronnością, oderwaniem od zmieniającego się życia, traktowaniem ucznia jako bierny przedmiot wszelkich zabiegów dydaktycznych i wychowawczych” .

Życiorys Marii Montessori

Maria Montessori urodziła się 31 sierpnia 1870 roku w Chiaravalle we Włoszech. Na początku mieszkała w pobliżu Ancona, później z całą rodziną przeprowadziła się do Rzymu, gdzie spędziła czas młodości i studiów. Była uzdolniona w kierunku nauk przyrodniczych, wiec po szkole podstawowej kontynuowała naukę w technicznej szkole dla chłopców. Była jedną z pierwszych studiujących medycynę kobiet w latach 1892 – 1896 i została pierwszą lekarką we Włoszech.